حقوق مالکیت معنوی

حقوق مالکیت فکری که با عنوان حقوق مالکیت معنوی نیز از آن یاد می‌شود، بیانگر حقوق و تکالیف افرادی است که صاحب دارایی فکری و غیرمالی هستند یعنی دارایی‌ای که در اثر فعالیت و تلاش فکری به دست می‌آید و برخلاف سایر اموال، حالت فیزیکی و مادی ندارد. شعر، داستان، اختراع، نقاشی، فیلم، موسیقی و مواردی از این دست، همگی اموال فکری به شمار می‌روند. دانش ماهیتی غیرانحصاری دارد و توسط همگان مورد استفادۀ همزمان قرار می‌گیرد، و از این منظر با سایر اموال که ماهیت فیزیکی و مادی دارند، تفاوت بسیار دارد. در عصر کنونی که عصر انفجار اطلاعات است، دانش، هنر و تکنولوژی اعتبار بسیاری یافته‌اند و دارای ارزش اقتصادی بسیار بالایی هستند و به دلیل نیاز روزافزون صاحبان حقوق معنوی و فکری، نیاز به این رشته جدید نیز در حال افزایش است. یکی از پرکاربردترین مصادیق حقوق مالکیت معنوی، تهیه و تولید نرم‌افزارهای رایانه‌ای، اپلیکیشن‌ها و برنامه‌های کاربردی تلفن همراه است.

تقسیم‌بندی حقوق مالکیت معنوی در ایران

در کشور ما حقوق مالکیت معنوی در دو دسته‌بندی کلی قرار می‌گیرد:

1.  حقوق مالکیت ادبی و هنری که طبق قانون حمایت از حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان مصوب سال ۱۳۴۸، آثار ادبی و هنری را به صرفِ خلق شدن زیر حمایت قانونی خود قرار می‌دهد. براساس این قانون، هرکس مدعی باشد اثری به او تعلق دارد حتی اگر نخستین‌بار آن را به نام خود عرضه کرده باشد، باید اقامۀ دلیل کند. به همین دلیل، همواره بر ضرورت ثبت اثر به نام فرد تأکید می‌شود. حقوق مالکیت ادبی و هنری یا همان کپی‌رایت، حامی آن دسته اموال فکری است که وجهۀ نوشتاری یا هنری دارند. کتاب‌ها صرف‌نظر از محتوایشان، آثار موسیقی، فیلم‌ها، عکس، نقاشی، مجسمه‌سازی، و معماری همگی تحت قانون حمایت از کپی‌رایت قرار دارند ولی مدت زمان حمایت از هر‌کدام از این آثار، متفاوت است.
2. حقوق مالکیت صنعتی که با صنعت و تکنولوژی سر و کار دارد، تحت قانون ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علائم تجاری ایران قرار می‌گیرد که در سال ۱۳۸۶ به تصویب مجلس شورای اسلامی رسیده است. این قانون سه مشخصه اصلی را برای اختراع بیان کرده است. به عبارتی برای اینکه یک اختراع تحت حمایت و پوشش این قانون قرار بگیرد، باید حاوی سه ویژگی باشد:

• • نوآورانه بودن
  • ابتکاری بودن
  • کاربرد صنعتی داشتن

قانون ثبت اختراعات تفاوتی اساسی با قانون حمایت از حقوق مؤلفان و مصنفان دارد و آن اینکه برخلاف آثار ادبی و هنری که در آن ثبت‌کردنِ اثر کارکرد اثباتی دارد، در مورد اختراع، نه‌تنها ثبت اثبات‌کنندۀ حقوق مخترع است، بلکه هر ادعایی برخلاف آن را از اعتبار ساقط کرده و خاصیت ثبوتی دارد.

به طور کلی حقوق مالکیت معنوی، دو دسته حقوق را برای دارندگان آن به رسمیت می‌شناسد:

1. حقوق معنوی که به معنای انتساب اثر به شخص است و در واقع ثبت‌کنندۀ دارایی فکری شخص به نام خودش است.
2. حقوق مادی که شامل استفاده و بهره‌برداری اقتصادی از اثر و دارایی فکری به صورت فروش، واگذاری حق چاپ یا نشر و تکثیر، تولید اثر و بستن قراردادهای لیسانس می‌شود. حقوق مادی در انحصار کامل مالک قرار دارد و تنها او حق استفاده یا واگذاری از آن را خواهد داشت؛ حال آنکه فرد نمی‌تواند حقوق معنوی را بفروشد یا به دیگری واگذار کند. همچنین حقوق مادی بازۀ زمانی دارند و دائمی و همیشگی نیستند. برای مثال، حقوق مادی یک اختراع بیست سال عمر دارد و پس از طی این مدت، قانون‌گذار دیگر از آن اختراع حمایت نخواهد کرد.

اقدام قانونی در زمان نقض حقوق مالکیت معنوی

چنانچه صاحبان حقوق معنوی قصد شکایت یا اقدام علیه سوءاستفاده‌کنندگان از آثارشان را داشته باشند، پیش از هر چیز باید به موارد مشخص‌شده در قانون که تعیین‌کنندۀ مصادیق نقض حقوق مالکیت معنوی هستند، توجه داشت. این موارد در چندین دسته قابل بیان است:

1. نقض حق نویسندگان و تکثیر و ترجمۀ غیرمجاز آثار هنری و ادبی
2. نقض حقوق پدیدآورندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای
3. نقض حق اختراع: براساس قوانین ایران، اختراعات زمانی حمایت می‌شوند که ثبت شده باشند. در صورت تعرض به اختراع ثبت‌شده، ضمانت‌اجراهای مدنی و کیفری در تأمین حقوق صاحب اختراع کارساز خواهند بود.
4. نقض طرح‌های صنعتی: مالک یا مالکان طرح‌های صنعتی این امکان را دارند که طرح خود را در قبل قراردادهای بهره‌برداری، در اختیار سایرین قرار دهند. مالک در این شرایط موظف به نظارت بر طرح خود است و چنانچه با قانون‌شکنی و نقض حقوق در این زمینه مواجه شود، قانون از وی حمایت خواهد کرد.
5. نقض حقوق علائم تجاری: ممکن است افراد سودجو به واسطه خوش‌نامی و شهرت یک برند یا محصول و کالایی خاص، علامت تجاری ثبت‌شدۀ آن را طوری به کار گیرند که موجب گمراهی مصرف‌کننده شود و یا اینکه کالای غیراصلی را با برند شناخته‌شده‌ای که در بازار حضور دارد، به دست مصرف‌کنندگان یا خریداران برسانند. قانون در مواردی که به کارگیری علامت تجاری سبب ایجاد گمراهی شود، از حقوق صاحب علامت تجاری دفاع می‌کند.
6. نقض اسرار تجاری: یکی از مهم‌ترین عوامل موفقیت در رقابت‌های تجاری، حفظ اسرار تجاری و پرهیز از انتشار آن است. اسرار تجاری دارای ارزش اقتصادی مستقل هستند و چون در دسترس عموم نیستند، صاحبان کسب‌و‌کارها نسبت به مراقبت و حفظ آن‌ها دغدغۀ بیشتری دارند. قانون، اسرار تجاری را شامل الگو و ابزاری می‌داند که استارتاپ و کسب‌و‌کار با بهره‌گیری از آن می‌تواند از سایر رقبا پیشی بگیرد.

دعاوی مالکیت معنوی در دادگاه‌های تهران قابل رسیدگی است و شعبی از دادگاه عمومی به بررسی و رسیدگی به ادعاها و جرایم در این زمینه می‌پردازند. البته طرح دعوا در دیگر شعب دادگاه‌های عمومی منجر به صدور قرار عدم صلاحیت نخواهد شد بلکه قضات معمولاً با صدور قرار امتناع از رسیدگی، به خواهان اعلام می‌کنند که شکایت خود را در شعب مشخص‌شده برای این امر طرح و پیگیری کنند.

آیا اثبات نقض مالکیت معنوی منجر به دریافت خسارت می‌شود؟

به طور کلی خسارت‌های ناشی از نقض مالکیت معنوی یا منجر به از‌دست‌رفتن مال می‌شوند و یا منتهی به از دست رفتن منفعت. این موضوع در قانون ثبت علائم و اختراعات، تنها در مورد نقض حق اختراع و علائم تجاری اشاره شده است.
ارزیابی خسارات وارده در نقض مالکیت معنوی صنعتی براساس قوانین ایران، دارای ابهام‌ها و پیچیدگی‌هایی است زیرا معیار دقیقی برای آن در قانون مشخص نشده است و تعیین میزان آن تا اندازۀ زیادی به ملاک و ضابطۀ ارزیابی وابستگی دارد.

این یکی از ضعف‌های مهم قانون ما در این زمینه است زیرا بر تولید آثار جدید فکری اثر مستقیم دارد و زمانی که پدیدآورنده یا صاحب اختراع یا طرح صنعتی چشم‌انداز روشنی از وضعیت دریافت خسارات در صورت بروز هرگونه سوءاستفاده‌ای نداشته باشند، انگیزه‌ای نیز برای تولید آثار جدید در جامعه باقی نخواهد ماند. این در حالی است که در جوامع توسعه‌یافته به دلیل اهمیتی که برای پیشرفت‌های فنی و علمی قائل می‌شوند، توجه به این حقوق در تجارت نیز اهمیت بالایی می‌یابد تا جنبۀ حمایتگرانۀ بیشتری داشته باشند و دشواری قوانین راه را بر سوءاستفاده‌های بعدی ببندند.

ضرورت تصویب قوانین فراگیر و مشخص‌تر در حمایت از حقوق مالکیت فکری و رعایت مسئلۀ بسیار بااهمیتِ بین شیوۀ جبران خسارت با نقض این حقوق، هموارکنندۀ مسیر فعالان این عرصه و در نهایت روشنی‌بخش مسیر تولید علم و اختراعات و اکتشافات خواهد بود.

دفتر حقوقی بین‌المللی ESK با در اختیار داشتن سال‌ها تجربه در زمینۀ حقوق مالکیت معنوی و با توجه به موکلان مطرحی که در این زمینه به این دفتر حقوقی اعتماد کرده‌اند و سال‌هاست در زمینۀ حقوق طرح‌های صنعتی با ما در ارتباطند، آمادگی دارد تا در صورت نیاز به ارائه مشاوره در این زمینه بپردازد.